Mae’r gyfrol Cynefin yr Alltud: Cylch Congl-y-Wal, Manod a ’Stiniog gan Les Darbyshire, wedi cael ei chyhoeddi, ychydig wythnosau ar ôl i’r awdur farw yn 97 oed.

Mae’r gyfrol yn gofnod pwysig o hanes cymdeithasol cymuned glos dauddegau a thridegau’r ganrif ddiwethaf, ac mae’n cofnodi hanes cyfnod magwraeth yr awdur ym Mlaenau Ffestiniog.

Ysgrifennwyd rhagair y gyfrol gan yr awdures adnabyddus Eigra Lewis Roberts, sydd hefyd yn dod o Flaenau.

Meddai: “Yng nghwmni’r awdur, cewch ddilyn y trigolion i ysgol a chapel, tafarn a chwarel, i’r porfeydd gwelltog ac i dir mwy crintach weithiau.

“Fe ddowch i adnabod rhai ohonynt ac edmygu gallu ambell un. Ond y darlun o gymdeithas glòs fydd yn aros yn y cof.

“Roedd yr awdur yn rhan o’r gymdeithas honno a’i wreiddiau ynghlwm wrth bridd y Manod.

“Pobol gyffredin a ddisgrifir (er bod yma sawl un digon anghyffredin); pobol oedd yn perthyn i gyfnod gwahanol iawn i’r un yr ydan ni’n rhan ohono.”

Yma ceir hanes y bobl, eu diddordebau, eu gwaith a’u dull o fyw. Croniclir cynnydd y cylch i fod yn ganolbwynt dosbarthu llechi a chofnodir datblygiad trafnidiaeth a chreu ffyrdd newydd.

Ceir hanesion am y meddygon lleol, am yr ymfudo i America ac fe gofir am rai o weithgareddau ac adloniant y cyfnod. Portreadir y capeli a’u dylanwad yn ogystal â dirywiad ardal wledig.

Meddai Les Darbyshire: “Cefais fy mherswadio gan fy nai David a’i wraig Carys i ysgrifennu hanes cylch Tyddyn Gwyn a chylch y Manod sydd yn cael ei gynnwys yn ward etholedig Congl-y-Wal – o bont Afon Dubach ar y brif ffordd ger Tanymanod i lawr tua milltir a hanner at bont Afon Teigl sydd eto ar yr un brif ffordd ac yn arwain i Lan Ffestiniog yng nghyfnod y tridegau.”

“Diolchaf i’r cyfeillion a fu yn fy nghynorthwyo gyda’r gwaith, gan obeithio y byddwch chi, y darllenwyr, yn cael blas ar awyrgylch y cyfnod a deall sut oedd cymuned yn medru bod fel teulu mawr yn barod i gynorthwyo ei gilydd fel oedd yr angen.

“Carwn ddiolch yn arbennig i David a Carys am eu gwaith yn arolygu, cywiro a darparu’r lluniau.”

Meddai nai Les Darbyshire, Dave Hughes: “Roedd y llyfr yma a’r atgofion cynnes yn bwysig iawn i fy ewythr. Gwnaeth gymaint newid o fewn ei oes.”

Ganed Les Darbyshire yn Rhif 4 Teras Tyddyn Gwyn, Manod, gan fyw yng nghylch Stiniog a’r Bermo ar hyd ei oes ag eithrio cyfnod yr Ail Ryfel Byd.

Cafodd ei addysg yn ysgol elfennol y Manod ac Ysgol Ramadeg Ffestiniog.

Gweithiodd yn cynnal a chadw y camp milwrol magnelau Bron Aber, Trawsfynydd. Gweithiodd hefyd o dan ddaear yn adeiladu lloches i’r lluniau gwerthfawr o’r National Gallery, Llundain yn hen chwarel Bwlch Slaters yn y Manod Mawr.

Ar ôl y rhyfel ymunodd â busnes saer coed ei dad ac wedyn gweithiodd gyda chwmni John Laing i adeiladu argae i ychwanegu cyflenwad d?r i Lyn Trawsfynydd.

Bu farw’r awdur a hanesydd ar fore Sadwrn, 8 Ionawr, yn 97 oed.

Cyhoeddodd yr awdur Barmouth Sea Heroes yn 2001 – cyfrol a werthodd allan yn fuan iawn – a rhoddwyd £1,000 o’r elw i adran Bermo o’r Nurses Equipment Fund.

Cyhoeddodd Our Backyard War yn 2015 ac fe roddwyd £750 o elw’r llyfr i elusen Ambiwlans Awyr Cymru.

Bydd holl freindal y llyfr hwn yn cael ei roi i Ysgol Gynradd Manod.

Mae Cynefin yr Alltud: Cylch Congl-y-Wal, Manod a ’Stiniog gan Les Darbyshire ar gael nawr (£9.99, Y Lolfa).